У Швецыі сёння жывуць людзі, якія размаўляюць на розных усходнеславянскіх мовах, перш за ўсё з паходжаннем з Расіі, Украіны і Беларусі. Самымі вядомымі з’яўляюцца руская, украінская і беларуская – але гэтым спіс не абмяжоўваецца. Ёсць і малыя мовы са сваёй ідэнтычнасцю, і змешаныя формы, якія з’явіліся ў выніку працяглых кантактаў паміж народамі і культурамі. Каб разумець гэтых людзей і іх моўнае асяроддзе, карысна ведаць, наколькі разнастайная ўсходнеславянская моўная група.
Тры асноўныя мовы: руская, украінская і беларуская
Тры самыя вялікія і найбольш распаўсюджаныя ўсходнеславянскія мовы — гэта:
- Руская — найбуйнейшая славянская мова і адна з самых распаўсюджаных моў свету. Ён з’яўляецца дзяржаўным у Расіі і выкарыстоўваецца як афіцыйны ў шэрагу краін былога СССР. У Швецыі руская – адна з самых распаўсюджаных родных моў сярод імігрантаў. Паводле лінгвіста Мікаэль Паркваль (Mikael Parkvall) у кнізе “Sveriges språk i siffror – vilka språk talas och av hur många?” (2016), колькасць рускамоўных у Швецыі ацэньваецца ў 29 000 чалавек. З таго часу яно, верагодна, павялічылася.
- Украінскі – дзяржаўная мова Украіны. Ён блізкі да беларускай і рускай, але адрозніваецца вымаўленнем, лексікай і граматыкай. У XX стагоддзі ўкраінская мова ў некаторых рэгіёнах Украіны выцяснялася, але пасля незалежнасці ў 1991 годзе – і асабліва пасля 2014 года – яе статус значна ўмацаваўся. Мікаэль Парквал лічыць, што ў 2015 годзе колькасць украінамоўных у Швецыі складала 4900 чалавек. Гэтая лічба, несумненна, узрасла ў некалькі разоў у 2022 годзе, калі ў Швецыю лінула хваля бежанцаў з Украіны.
- Беларуская — адна з дзвюх афіцыйных моў у Беларусі (другая — руская). Па структуры ён бліжэй за ўсё да ўкраінскага, але мае больш архаічнае вымаўленне. Хаця ў яго афіцыйны статус, у паўсядзённым жыцці беларуская мова выкарыстоўваецца адносна рэдка, асабліва ў гарадах. Тым не менш, існуе актыўны рух за яго захаванне і развіццё. Паводле ацэнак Парквалля, колькасць размаўлялых па-беларуску ў Швецыі складае 1 700 чалавек.
Часта забываемы: русінская мова
Апроч трох буйных моў, існуе русінская — усходнеславянская мова, на якой размаўляюць у Карпатах: у заходняй Украіне, на ўсходзе Славакіі, паўднёвым усходзе Польшчы, а таксама ў некаторых рэгіёнах Венгрыі і Сербіі (асабліва ў Ваяводзіне). У шэрагу краін ён прызнаны мовай нацыянальнай меншасці.
Русінская мова часта разглядаецца альбо як дыялект украінскай, альбо як асобная мова. Ён мае некалькі пісьмовых традыцый, а русіны – выяўленае пачуццё культурнай ідэнтычнасці. У заходняй Еўропе ў XIX стагоддзі «ruthenian» (рутэны) таксама быў тэрмінам, які абазначаў украінцаў.
Змешаныя формы: трасянка і суржык
У Беларусі і Украіне распаўсюджаныя змешаныя моўныя формы, якія адыгрываюць важную ролю ў паўсядзённым жыцці, хаця і не прызнаюцца афіцыйна:
- Трасянка – сумесь беларускай і рускай моў. Выкарыстоўваецца пераважна ў вуснай мове, асабліва сярод пажылога пакалення ў Беларусі. Часта ўспрымаецца як мова з паніжаным прэстыжам.
- Суржык – аналагічная форма ў Украіне. Гэта гутарковая сумесь украінскай і рускай, якой карыстаюцца мільёны людзей. У залежнасці ад рэгіёна суржык можа моцна адрознівацца па гучанні і структуры.
Абедзве формы ўзніклі ва ўмовах працяглага моўнага суіснавання і сацыяльных змен. Сёння яны таксама з’яўляюцца часткай жывой культуры і ідэнтычнасці.
Багатае і жывое моўнае асяроддзе
Усходнеславянскія мовы ўтвараюць багатае і жывое моўнае асяроддзе, сфарміраванае гісторыяй, культурай і сацыяльнымі зменамі. Звяртаючы ўвагу не толькі на афіцыйныя мовы, але і на малыя і змешаныя формы, мы лепш разумеем, як жывуць і думаюць людзі ва Усходняй Еўропе – і як яны гавораць сёння ў Швецыі.
