Калі гісторыя сустракаецца з легендай
У 862 годзе таямнічы варажскі правадыр Рурык упершыню з’яўляецца ў старажытным усходнеславянскім летапісе “Аповесць мінулых гадоў” . Распавядаецца, што яго і двух братоў «пазвалі з другога боку мора», каб спыніць усобіцы сярод славянскіх плямёнаў — і яны сталі пачынальнікамі Кіеўскай дзяржавы .
Але ці з’яўляецца гэты запіс надзейнай гістарычнай крыніцай ці, наадварот, тлумачальным міфам, створаным заднім лікам, каб апраўдаць скандынаўскія сляды ў археалогіі і мове?
Што такое гісторыя?
- Чуткі і анекдоты («Эрыка XIV атруцілі гарохавым супам», «Іван Грозны падпісваў пакаранні толькі пасля смачнага баршчу»).
- Усё, што здарылася – нават калі крыніцы не захаваліся.
- Навуковая дысцыпліна – метады, крытыка, інтэрпрэтацыя.
- Папулярнае апавяданне , якое абапіраецца на (3).
Любую крыніцу важна правяраць па мэце і часу стварэння.
Летапісны аповяд пра Рурыка
Пад 6370 годам (862 н. э.) Аповесць мінулых гадоў паведамляе: славянскія плямёны выгналі варагаў, але неўзабаве пачалі міжусобіцы і адправілі амбасадараў “за мора” да народа русь – тым, каго летапісец прыпадабняе свеям і нарманам . Трое братоў – Рурык , Сінеус і Трувор – занялі княжыя сталіцы ў Ноўгарадзе , Белавозеры і Ізборск .
«Зямля наша вялікая і багатая, а парадку ў ёй няма; ды і ідзеце княжыць і валодаць намі»
Гэта адзіны сярэднявечны тэкст, дзе згаданы Рурык; кароткі, казачны тон прымушае многіх бачыць тут не дакумент, а “дагавор-паданне” аб паходжанні ўлады.
Мова як ключ
- ruotsi (фін.) і rootsi (эст.) = “швед”, звязаныя з прасканд. коранем rods- «весляры».
- Русь магла абазначаць скандынаўскую «каманду весляроў», а не этнас.
- Вараг узыходзіць, верагодна, да кораня war- («сцерагчы, ахоўваць»), адкуль беражлівы, варыць.
Археалогія і руны ўсходняга шляху
- Скандынаўскія пахаванні ў Ладазе, Гняздове і інш. – мячы, фібулы, кольцы «з таго боку мора».
- У трактаце візантыйскага імператара Канстанціна VII Парфірароднага пералічаны паўночныя назвы дняпроўскіх парогаў (напр. Аіфур ), якія супадаюць з надпісам на руніцкім камені з Готланда.
- На востраве Березань знойдзена руніцкая стэла: “Grani gærði hvalf þessi æftiʀ Karl, felaga sinn” – першы і адзіны руніцкі помнік на тэрыторыі Украіны.
Ідэалогія і навука
- У СССР (1930-1991) “нарманская тэорыя” лічылася ідэалагічна непажаданай; знаходкі інтэрпрэтаваліся на карысць аўтахтоннай версіі.
- Пасля 1991 гады расійскія і шведскія археолагі працуюць сумесна; канцэпцыя шматэтнічнай Русі ўмацавалася.
Вынікі
- Эпізод аб пакліканні Рурыка – верагодна казка , закліканая ўзаконіць існуючую скандынаўскую эліту сярод усходніх славян.
- Першыя князі Кіева насілі скандынаўскія імёны (Ігар = Інгвар, Алег = Хельгі), але хутка славянізаваліся праз шлюбы і кіраванне.
- Сукупнасць лінгвістычных , літаратурных і археалагічных дадзеных сведчыць аб цесных кантактах славянскай большасці з варажскімі гандлярамі-дружыннікамі – узаемадзеянні, якое спарадзіла Кіеўскую Русь.
Артыкул заснаваны на тэзісах даклада Ульфа Паўлі, прачытанага на сустрэчы ў Скруў-кафэ ў Мальме 13 кастрычніка 2012 г. і адрэдагаванага ў 2025 г.
